Dettifossvegur tengir saman Mývatnsöræfi og Kelduhverfi. Hann liggur vestanmegin Jökulsár á Fjöllum og hefur vegnúmer 862. Vegurinn er malbikaður og opinn allt árið um kring, svo framarlega sem veður og aðstæður leyfa. Meðfram veginum eru fimm aðgengilegir útsýnis- og áningarstaðir þar sem komið hefur verið upp fræðsluskiltum sem segja frá þeim náttúrkröftum sem skópu Jökulsárgljúfur og eru margir enn að verki í dag. 

53 km milli gatnamóta Mývatnsöræfa og Gljúfrastofu

„Stórkostlegast í sambandi við hamfarahlaup er myndun gljúfra. Þar hefur orðið gífurlegur gröftur og plokkun í mjög þéttu, heillegu og fersku basalti. ... hin augljósa plokkun basaltsins er algjört einkenni hamfarahlaups og myndast ekki við aðrar aðstæður af rennandi vatni.“ -  Haukur Tómasson 1973 

Hér til hliðar getur þú séð hvernig hrauntungan var sprengd í sundur við gerð vegarins svo eftir stendur lóðrétt klettastál. Í hamfarahlaupum þarf ekkert dýnamít til að sprengja berg og mynda lóðrétt standbjörg. Einstakt einkenni hamfarahlaupa er mikil plokkun á basalthrauni sem gerist við það sem kallast holun: 

Ef straumhraði vatns nær 15 metrum á sekúndu geta myndast lofttæmd holrými í vatninu. Þegar þau falla saman myndast öflugar sprengingar sem skella á berginu og splundra því. Holunin verður mest þar sem vatnið fellur niður lóðréttan vegg og straumhraðinn vex niður á við. Vatnið grefur undan berginu og stuðlarnir hrynja saman neðan frá. Rofkrafturinn grefur bergið hratt niður og flóðið fleytir moluðu grjótinu jafnharðan í burtu. 

Ísland er ungt land í stöðugri mótun. Það liggur á flekaskilum, Atlantshafshryggnum, þar sem Norður-Ameríkuflekann og Evrasíuflekann rekur hvor frá öðrum og bergkvika flyst upp á yfirborðið og fyllir upp í skilin. Jökulsá á Fjöllum rennur með flekaskilunum um austurjaðar Norðurgosbeltisins og farvegur hennar liggur því um yngsta hluta Íslands.   

Á Norðurgosbeltinu eru sex eldstöðvakerfi sem hvert um sig samanstendur af megineldstöð og sprungusveim. Á megineldstöðvum leitar kvika úr iðrum jarðar upp í hólf í jarðskorpunni. Þar eru því oft mikil eldfjöll og eldgos tíð.  

Þrír sprungusveimar megineldstöðva liggja um Jökulsárgljúfur og móta landslag gljúfranna. 

Eldvirkni hálendisis teygir anga sína norður í Jökulsárgljúfur 

Undraveröld Jökulsárgljúfra er mótuð af einstöku samspili elda og vatns. 

Framundan sérðu eldgíga sem eru hluti af einni lengstu gígaröð Íslands. Gígaröðin er á sprungusveim sem gengur til norðausturs frá megineldstöðinni Öskju í Dyngjufjöllum. Hér gaus fyrir 8–9000 árum. Á svipuðum tíma gaus önnur gígaröð, kennd við Hljóðakletta, norðar í Jökulsárgljúfrum. Ummerki eldgosanna sjást víða í gljúfrunum, ýmist sem eldgígar eða hraunmyndanir sem vatnið lék um og mótaði á ýmsa vegu. Stærstum hluta hraunsins skolaði Jökulsá þó burt í hamfarahlaupum svo í dag stendur aðeins lítið brot eftir. 

Fyrsti útsýnisstaður á leiðinni er í Sveinahrauni, töluvert sunnan þjóðgarðsmarka Jökulsárgljúfra. Þar eru þrjú fræðsluskilti.  Sveinshraun rann úr Sveinagjá sem liggur nær alveg frá Öskju, um Hraundal og Hafragil og til sjávar yst á Melrakkasléttu.

Allt umhverfi Dettifoss er mótað af vatni. Framundan sérðu tröllvaxið vatnssorfið grjót, borið hingað af hamfarahlaupum Jökulsár á Fjöllum. Á leiðinni að Dettifossi gengur þú ofan í þurran hlaupfarveg sem endar í fornu fossstæði. Þar eru vatnssorfnar klappir sem slípast hafa í vatnsflaumnum. Handan farvegarins eru risavaxnir vatnssorfnir stuðlabergsendar, einstök byggingarlist náttúrunnar. Á leiðinni að Dettifossi skaltu hlusta á niðinn í ánni, horfa á úðann frá fossinum, finna lyktina af jökulvatninu og bragða á jökulaurnum sem dreifist í úðanum og litar grjótið enn grárra. 

„Af öllum „dauðum hlutum“ fannst mér steinarnir vera mest lifandi. Það var af því, að þeir voru náttúrlegastir og mundu áreiðanlega lengst aftur. Það hafði enginn umskapað þá eða neytt þá til að vera öðruvísi en náttúran hafði gert þá. En hinir „dauðu hlutirnir“ voru afmyndaðir af mönnum og ónáttúrlegir, og mér fannst þeir hafa glatað miklu af sálu sinni, með því að vera gerðir svona...“   - Þórbergur Þórðarson 1956 

Hrikalegur, kraftmikill, fallegur, ljótur, grár, einstakur, hrár, óbeislaður, hrífandi, skítugur og ógnvekjandi. Dettifoss, aflmesti foss Evrópu, vekur upp ólíkar hugsanir og tilfinningar meðal okkar.  

Ljóðskáld orða hugsanir sínar í ljóðum, rithöfundar í óbundnu máli og við hin hrífumst með. 

Dettifoss breytist smátt og smátt. Sprungur liggja um gljúfrið og móta lögun hans. Fossvatnið leitar í sprungurnar, grefur undan fossinum og hann færist lengra inn í landið. Þótt fossinn breytist verða áhrif hans áfram einstök. 

„Reynið þér að hugsa yður Dettifoss, sem hafið ekki séð hann. Jökulsá á Fjöllum, eitt af ægilegustu fljótum þessa lands, vaðlaus milli fjalls og fjöru, fellur þar ofan í endann á 170 feta djúpri gjá. Ferðamaðurinn kemur á vesturbakkann, sér ána hverfa ofan í gljúfurkverkina og breiðast fram af austurbrúninni. En fossinn streymir ekki í jafnri sífellu. Hann dettur. Straumþungi árinnar er svo ógurlegur, bjargið svo þverhnípt, að vatnið þeytist fram af brúninni í óskaplegum flekum, sem springa og sundrast í fallinu, leysast sundur í vatnsstjörnur, sem þjóta í allar áttir og draga eftir sér úðahala. Nafnið Dettifoss er valið af glöggri athugun.  - Sigurður Nordal 1944 

„Af furðuverkum náttúrunnar hefur ekkert fengið á mig eins og Dettifoss“ Sigurður Nordal 1944

Annar útsýnisstaður á leiðinni er við Dettifoss. Fræðsluskiltin eru staðsett á útsýnispalli en þangað er um 1000 m ganga frá bílastæðinu. Gönguleiðin er greiðfær flestum en unnið er að því að gera leiðina færa hjólastólum.

Framundan sérðu Réttarfoss, nú neðsta fossinn í Jökulsá á Fjöllum. Áður átti Vígabjargsfoss þann heiður en um skeið rann Jökulsá í tveimur farvegum á milli fossanna. Upp úr 1920 fór áin að dýpka vestari farveginn. Við það minnkaði rennslið í Vígabjargsfossi og skömmu eftir 1950 hvarf hann að mestu. 

„Þegar við lítum hina tignarlegu og tröllauknu fossa í stórfljótum landsins, finnst okkur að þeir hljóti að vera óbreytanlegir og muni vara um aldur og ævi. En þessu er ekki svo farið. Allir fossar breytast í tímanna rás og færa sig til, þótt oftast fari breytingin svo hægt, að við tökum ekki eftir henni. Stundum verða örar breytingar á fossunum á stuttum tíma, eins og dæmi Vígabjargsfossins sannar". - Theodór Gunnlaugsson frá Bjarmalandi 1975 

Tvö sprungukerfi skera Jökulsárgljúfur. Grunnvatn streymir um sprungurnar og þar sem þær opnast í gljúfrunum spretta fram vatnsmiklar og silfurtærar bergvatnslindir, einkum við Hafragil og í Hólmatungum. Uppsprettur Hólmatungna vökva og næra fjölbreytt lífríki svæðisins áður en þær loks sameinast hinni kolmórauðu jökulá. 

Fossbrún Réttarfoss mótast af sprungum og misgengjum. Stefnur sprungnanna stýra rofi vatnsins og lögun fossins. Smám saman brotnar fossbrúnin og fossinn færist innar í landið. Réttarbjarg og Vígabjarg eru leifar hrauns frá fornum eldsumbrotum. Hamfarahlaup „plokkuðu“ stærstan hluta hraunsins í burtu en sprungur stýrðu rofi vatnsins og þar með lögun klettaeyjanna. 

Hvernig móta sprungur landslag Jökulsárgljúfra?

Þriðja stopp á leiðinni er í Hólmatungum. Malbikaður göngustígur liggur frá bílastæði að útsýnsstað á Ytra-Þórunnarfelli þar sem fræðsluskiltin eru staðsett. Leiðin er um 300 m löng frá bílastæði.

3. útsýnisstaður: Ytra-Þórunnarfell í Hólmatungum

Framundan glittir í eyðibýlið Svínadal, afskekkt heiðarbýli sem búið var á allt til ársins 1946.  Allt frá landnámsöld var náttúra Jökulsárgljúfra nýtt til búskapar og viðurværis. Skógur var höggvinn til bygginga og eldiviðar, engjar voru slegnar, sauðfé gekk í gróskumiklum bithögum, fiskur veiddist í ám og vötnum og grös og ber voru tínd. Þegar tæknin ruddi sér rúms var land plægt til ræktunar í byggð og heyfengur bænda jókst. Þá urðu frjósamar engjar ekki lengur nauðsynlegar til sláttu og heiðarbýlin fóru smám saman í eyði. Svínadalur var eitt þeirra. 

 Páll Jónsson, síðasti ábúandinn á Svínadal.  

„Páll bóndi í Svínadal er ennþá samferðamaður vorrar kynslóðar. Hann stefnir í aðra átt en þjóðin, sem þokast niður á láglendið og út að sjónum í von um að lífskjörin verði þar mildari en uppi við fjöllin. En bráðum hættir einbúinn í Svínadal að helga moldina sveita sínum við voryrkjur og sumarönn. Bráðum hættir hann að stefna einn á öræfin til þess að bjarga fáeinum lömbum, sem verða eftir í leitunum. Bráðum deyr eldurinn, sem lifað hefur margar aldir í Svínadal. Þá lækkar Ísland um eina mannhæð.“  -  Jón Magnússon 1945 

Þar sem Ísland lækkaði um eina mannhæð

Fornir hlaupfarvegir þykja ekki gott landbúnaðarland þar sem grjót og grunnur jarðvegur henta illa til ræktunar. Það stoppaði ekki bændur á Svínadal. Með verkviti og útsjónarsemi notuðu þeir fjölbreytt landslag svæðisins og léttu sér bústörfin 

Bernskuminning frá heimsókn á Svínadal skömmu eftir 1900: 

„Ég hafði ekki gert mér háar hugmyndir um þetta afskekkta heiðarbýli, ekki heldur um íbúana, sem ég þekkti aðeins nöfn á, né heldur um búskap þar. Ekkert af þessu datt mér í hug að þyldi nokkurn samanburð við það, sem gerðist heima í minni sveit. En hvað skeður? Þegar ég kem og sé þá fölnar mín kæra heimabyggð, við samanburðinn. Þetta var allt eitthvað meira, því það sem ég hafði áður séð, eða heyrt um. Nú sá ég að Svínadalur var ekkert smákot, heldur stórbýli... Híbýlin voru stór og reisuleg, á þeirra tíma mælikvarða, túnið stórt og engjar fagrar og víðáttumiklar. Fjárhús voru mörg, allt í kring, í túnjaðrinum, troðfull af þessu fallega, stóra, fé. ... Alls staðar sá ég fólk, bæði eldra og yngra, miklu fleira en ég bjóst við. ... Og fólkið var skemmtilegt og aðlaðandi. Alls staðar var starfað, bæði úti og inni, glaumur og gleði.“ 

Björn Haraldsson frá Austurgörðum 1976 

Fólkið sem bjó í fornum farvegi hamfarahlaupa

Fjórði útsýnisstaðurinn með fram Dettifossvegi er við Miðdegishæð. Þaðan er gott útsýni norður yfir Svíndal, Vesturdal og Hljóðakletta. Frá bílastæði að útsýnisstað, þar sem tvö fræðsluskilti eru staðsett, eru um 60 metrar.

Í fjarska glittir í gljúfur Jökulsár. Taktu eftir rauða gjallinu við gljúfrin, leifar af 8–9000 ára gömlum eldgígum. Nær sjást tjarnir, myndaðar milli vatnssorfinna klappa í fornum hlaupfarvegi Jökulsár. Hér hefðir þú getað staðið óhult(ur) og horft á hamfarahlaup Jökulsár á Fjöllum æða yfir með ógnarkrafti, síðast fyrir um 2100 árum. Ekkert mannlegt auga varð þó vitni að þeim hamförum.  

Í gömlum frásögnum má lesa um stór jökulhlaup í Jökulsá á Fjöllum. Mörg þeirra ollu tjóni og búsifjum á undirlendinu við Öxarfjörð og einstaka jarðir fóru í eyði.„Um veturinn og vorið (1726) hljóp Jökulsá í Axarfirði fimm sinnum, tók meir en eitt hundrað fjár á tveimur bæjum. Fólk varðist uppá húsunum og komst af.“ Sigurjón Páll Ísaksson 1985. 

 Og enn koma jökulhlaup í Jökulsá sem minna okkur á krafta og eðli síbreytilegrar náttúrunnar. Þau hlaup eru hins vegar smá í samanburði við hin fornu hamfarahlaup. Hvort hamfarahlaup muni eiga sér stað aftur getur tíminn einn leitt í ljós. 

Geta aftur komið hamfarahlaup í Jökulsá á Fjöllum?

Fyrir 8–9000 árum gaus hér úr um 6 km langri bogadreginni gossprungu sem tengist einu af sex eldstöðvakerfum norðurgosbeltisins. Eldgígar hlóðust upp, hraun stíflaði Jökulsá og vatn lék um gíga og glóandi hraunkviku. Síðar flæddu gríðarleg hamfarahlaup niður farveg Jökulsár. Þau ruddust áfram og breyttu landslagi svæðisins á mjög skömmum tíma. Gljúfrin grófust út, eldhraun og gjóska sópuðust í burtu og Hljóðaklettar urðu til í núverandi mynd. Á einhvern ótrúlegan hátt hlífðu hlaupin Rauðhólum og skarta þeir því enn sinni rauðu og svörtu gjallkápu. 

Þegar þú gengur um Hljóðakletta sérðu innviði eldgíga, einstaka undraveröld elda og vatns. 

Þar sem eldar og vatn móta landið okkar, byggja það upp og brjóta

Hamfarahlaup eru fátíð en ekki einstök og verða við sérstakar aðstæður. Í lok ísaldar urðu nokkur risastór hamfarahlaup í heiminum, þar á meðal í Norðvestur-Bandaríkjunum, þegar stór jökullón við ísjaðarinn brustu fram. Þangað ferðaðist Haukur Tómasson jarðfræðingur veturinn 1965–1966 og þar kviknaði kenning hans um hamfarahlaup í Jökulsá á Fjöllum. Í ferðinni sá hann stór og breið U-laga gljúfur sem minntu hann á Jökulsárgljúfur. Þau ásamt fleiri fyrirbærum einkenna landslag í fornum farvegum hamfarahlaupa. 

Malar- og hnullungahjallar sitja eftir við efstu mörk hlaupsins og sýna glöggt hæð og krafta þess. 

Stakar hæðir og klettaeyjar standa víða eftir. 

Víða liggja dreifar af stórgrýti sem hlaupið hefur skilið eftir sig. 

Víða eru ávalar klappir, slípaðar af vatnsflaumi og framburði hlaupsins. Á milli þeirra eru oft litlar tjarnir eða mýrarblettir. 

Þurr gljúfur eða byrgi með þverhníptum klettum einkenna landslagið. Í byrgisbotnum finnast fornir fosshylir, flestir þurrir. 

Hvað einkennir landslag í fornum farvegum hamfarahlaupa

Síðasti útsýnisstaðurinn er á Langavatnshöfða en þaðan er gott útsýni yfir Hljóðakletta, Rauðhóla og Jökulsá á Fjöllum. Frá bílastæði að útsýnisstað, þar sem þrjú fræðsluskilti eru staðsett, liggur um 300 m malbikaður göngustígur.

Kort af aksturleiðinni og útsýnisstöðum

Dettifossvegur

1. útsýnisstaður: Í Sveinahrauni

Hvaðan kemur sprengikraftur vatnsins?

Eldvirkni hálendisis teygir anga sína norður í Jökulsárgljúfur

Vatnið var ekki eitt að verki

2. útsýnisstaður: Dettifoss

Hvaðan kom allt þetta gráa grjót?

„Af furðuverkum náttúrunnar hefur ekkert fengið á mig eins og Dettifoss“ Sigurður Nordal 1944

3. útsýnisstaður: Ytra-Þórunnarfell í Hólmatungum

Eru fossarnir okkar eilífir?

Hvernig móta sprungur landslag Jökulsárgljúfra?

4. útsýnisstaður: Miðdegishæð

Þar sem Ísland lækkaði um eina mannhæð

Fólkið sem bjó í fornum farvegi hamfarahlaupa

5. útsýnistaður: Langavatnshöfði

Geta aftur komið hamfarahlaup í Jökulsá á Fjöllum?

Þar sem eldar og vatn móta landið okkar, byggja það upp og brjóta

Hvað einkennir landslag í fornum farvegum hamfarahlaupa

Kort af aksturleiðinni og útsýnisstöðum

Áfangastaðir á leiðinni

Dettifoss

Hólmatungur

Hljóðaklettar

Ásbyrgi