Gestagata með númeruðum stikum sem tengjast fræðslu um jarðfræði Kverkfjalla. Gestagatan liggur frá bílastæðinu um jökulruðninginn framan við sporð Kverkjökuls.

Rýnt verður í ýmis náttúru- og jarðfræði fyrirbæri á leiðinni, og  komum við á útsýnisstað þar sem horft er til munna íshellisins sem Volga   hefur myndað. Gönguleiðin er um 800 m  hringur og er fremur auðveld en þó ber að brýna fyrir  fólki að fara varlega og alls ekki fara inn í íshellinn vegna hættu á hruni og eitruðum lofttegundum. Íshellar eru í eðli sínu óstöðugir og síbreytilegir.

Í ágætu skyggni má héðan sjá til Kverkfjalla og Kverk-jökuls. Við erum umkringd virkum megineldstöðvum, Kverkfjöll hér næst með tvær jökulfylltar öskjur. Sjá má í  skarð norðan í annarri þeirra (Kverkina), sem Kverk-jökull skríður út um. Sé litið til suðvesturs, má í góðu skyggni sjá Dyngjujökul og jafnvel Bárðarbungu í fjarska.  Bárðarbunga er næst stærsta megineldstöð á Íslandi og næst hæsti tindur landsins (2009 m) og er megin-hluti hennar innan vatnasviðs Dyngjujökuls. Þriðji hæsti tindur landsins er í Kverkfjöllum, 1935  metra yfir sjávar-máli og nefnist Skarphéðinstindur.

Hér er gengið á jökulruðningi sem jökullinn hefur ýtt á undan sér og  jökulgarð sem hann hefur myndað. Umh-verfið minnir á vinnusvæði þar sem jarðýtur eru notaðar til þess að hliðra til seti og grjóti í öllum stærðum og gerðum. Jarðýtan sem hér hefur verið að störfum er hins vegar stærri og kröftugri en þær flestar: ægiþungur jökullinn sjálfur!

Á gönguleiðinni er upplagt að rýna í steinana og sjá hversu ólíkir þeir eru. Sjá má holufyllingar, blöðrótt berg, kristalla og frostveðrað berg. Útlit hvers steins hefur sögu að segja, um uppruna og aðstæður sem hann  my ndaðist og þróaðist við. Tilvist og stærð blaðra (eða hola) í blöðróttu bergi er háð því hversu mikið gas er í kvikunni og hversu hratt hún  storknar. Kvika sem stor-knar mjög hratt hefur til að mynda fleiri blöðrur en kvika sem storknar hægt. Þannig eru fleiri blöðrur í gjalli og vikri sem þeytast upp í loftið í eldgosum og storkna hratt, heldur en í kviku sem storknar t.d. djúpt í jörðu og hefur nægan tíma til að kólna.

Héðan má sjá hóla og hæðir norðan jökulsporðsins þar sem dauðís er að finna undir yfirborðinu. Dauðís myndast þegar jökultungan grefst undir mikinn jökul-ruðning og hann hættir að hreyfast eða þegar jökullinn hopar og stök ísflykki verða eftir í sandinum Ísinn sígur og grefst niður í sand og set og getur því varðveist árum eða áratugum saman. Þegar dauðís bráðnar getur hann skilið eftir sig stóra dæld í setinu, fulla af vatni, sem kallast jökulker. Dauðísinn sem sést héðan má  greina út frá mislitu setinu þar sem dekkri svæði eru blaut vegna bráðnandi íssins undir yfirborðinu. Dauðísinn má  einnig sjá í hlíðum við íshellinn.

Á leysingasvæðum jökla sjást oft misstór dökk ísdrýli standandi upp úr hvítum jöklinum. Þau eru kallaðar jökuldrýli eða jökulstrýtur og hér eru þær í mismunandi stærðum og  lögun. Þær eru gjarnan á bilinu 1-3 m á hæð og fylgja sprungu mynstri jökulsins. Þær myndast þar sem vindborið set eða aska sest í sprungur í jöklinum og valda mismunandi leysingu. Þegar ísinn umhverfis sprunguna bráðnar verður setið eftir, einangrar ísinn umhverfis sprunguna  og kemur í veg fyrir bráðnun hans. Með því breytist sprungan, snýst í raun við og má segja að jökuldrýli séu að uppruna sprungufyllingar.

Mosi er ein fyrsta plantan sem nemur land í hrauni og þarf lítinn jarðveg til að dafna. Honum nægir í raun fokmold sem sest til dæmis í holur í hrauni. Það fer meðal annars eftir hæð yfir sjó, úrkomu, áfoki og hita hversu langur tími líður þar til mosagróður vex á nýju hrauni. Sé mosaþekju raskað getur mosinn verið marga áratugi að jafna sig. Röskun í gróður þekjunni getur veitt eyðingaröflum, svo sem vatni og vindum, greiðan aðgang að jarðveginum og stundum verður skaðinn ekki bættur. Hér í jökulruðninginum sést mosi á stöku stað. Finnur þú einhvern mosa nærri gönguleiðinni? Þegar gengið eða ekið er á veginum frá Sigurðarskála að jöklinum sjást grænar mosabreiður sem undanfarin ár hafa sótt í sig veðrið og dreift nokkuð úr sér.

Á Íslandi eru um 40 háhitasvæði og öll eru þau í eða nálægt megineldstöðvum. Hitagjafi jarðhitasvæða er glóðheit kvikan sem troðist hefur inn í jarðskorpuna og kólnar þar hægt og rólega. Eitt öflugasta háhitasvæði landsins er í Kverk fjöllum, aðallega í Efri- og Neðri-Hveradal og í Gengis siginu, sem er lón austan Efri-Hveradals. Fræðimönnum ber saman um að í Kverkfjöl-lum, og þá sérstaklega í Hveradal, sé eitt stórkostlegasta samspili jarðhita og jökla á Íslandi.  Bráðnandi ísinn er ekki alveg hættulaus en regluleg jökulhlaup verða úr Gengissigi í Volgu. Héðan er gengið á ræsi yfir að útsýnisstað við munna íshellisins, þar sem næsta númeraða  stika er. Þaðan er gengið hingað aftur og sem leið liggur að bílastæðinu með nokkrum stoppum.

Hér sést samspil elds og íss glöggt. Undir jöklinum eru víða göng upp í ísinn sem jarðhitavatn frá háhitasvæðinu í Hveradal hefur brætt. Við sjáum inn í íshellinn sem tekur sífelldum breytingum. Reglulega hrynur úr honum sem og við hellismunnan og fólki er ráðlagt að fylgja stikaðri gönguleið og leiðbeiningum. Varúð! Lífshættule-gar aðstæður geta verið inni í hellinum og þar sem áin kemur undan jökli.

Móberg er algengt á Íslandi og myndast við gos undir jökli eða í vatni þegar heit kvikan kólnar hratt við það að komast í snertingu við vatn. Vatnsþrýstingur nærri yfir-borðinu er ekki nægur til þess að halda kvikunni niðri og þá þeytist hún upp á yfirborðið með kröftugum gufus-prengingum og tætist í sundur og myndar ösku. Askan hleðst upp, þjappast og í samblandi við vatn límist hún saman og verður að móbergi. Járnið í vatninu oxast og gefur móberginu  rauðan blæ.  Getur þú komið auga á móberg? Sástu Herðubreið á leið þinni í Kverkfjöll? Hún er einn reisulegasti móbergsstapi Íslands.

Jöklar hafa með feiknarkröftum sínum áhrif á mótun lands á marga ólíka vegu. Upptök Jökulsár á Fjöllum (sem er önnur lengsta á landsins 206 km) eru hér í Dyngjujökli og sameinast hún ánum Kreppu og Kverká hér fyrir norðan, en þær eiga báðar upptök sín í Brúar-jökli. Vatnsmestu kvíslar Jökulsár á Fjöllum koma undan jöklinum í krika rétt vestan við Kverkfjöll. Jökulsá rennur fyrst um fossinn Gljúfrasmið við Herðubreiðarlindir en síðan áfram til norðurs og  steypist niður Selfoss, Det-tifoss, Hafragilsfoss og Réttarfoss um Jökulsárgljúfur á leið til sjávar í Öxarfirði. Hamfarahlaup úr Jökulsá á Fjöllum á Nútíma mótuðu stórbrotið landslagið norðan Kverkfjalla og alla leið til sjávar. Vatnasvið árinnar er stærst allra íslenskra fljóta og nær yfir 7750 km2, sem er á við flatarmál Vatnajökuls.

“Enginn skyldi í fyrstu ætla, að þetta væri jökull, því að svo mikið hefir hann borið fram af möl, sandi, urð og grjóti, að hann er allur hið neðra svartur og tilsýndar eins og svartgrátt apalhraun. […] Allt er hér umturnað eins og bæjarrústir eftir landskjálfta, kolsvart og mósvart eins og kaffikorgur.”

Þorvaldur Thoroddsen lýsti Dyngjujökli svona árið 1894.  Dyngjujökull er skriðjökull, en þeir bera með sér mikinn framburð og eru sprungnir og drungalegir  ásýndar.  Skriðjöklar ýmist skríða fram eða hopa, allt eftir jökla-búskapnum eða afkomunni hverju sinni. Dyngjujökull hl-jóp fram árin 1934 og 1951 og veturinn 1999-2000 færðist hann fram um 1250 m. Undanfarin ár hafa skriðjöklar á Íslandi hopað mjög vegna loftslagsbreytinga.

Grettistök eða aðkomusteinar eru stór björg sem jökull hefur borið með sér, oft langa leið, jafnvel hundruði kíló metra. Á 18. öldinni voru grettistök vísindamönnum mikil ráðgáta og ein helsta kenningin sú að björgin hefðu flust í stórum vatnsflóðum og þótti það sanna frásagnir Biblíunnar af syndaflóðinu. Í Ferðabók Eggerts og Bjarna frá árinu 1772 segir að nafngiftin komi til þar sem Grettir sterki hafi lyft þeim og dreift þeim um. Telja þeir þó líkleg-ra að í fornöld hafi menn í sameiningu lyft björgunum með reipum, til þess að seinni tíma menn myndu halda að forfeður þeirra hefðu verið mun stærri og sterkari en þeir. Það var ekki fyrr undir lok 18. aldar sem vísindamenn fóru að tengja björgin við jökla. Hér í Kverkfjöllum eru nokkur smærri grettistök og sérlega stór grettistök standa hnar-reist við veginn sem liggur í Kverkfjöll um Lindafjallabak.

Einhver mesta hætta sem stafar að jarðarbúum og vist-kerfum jarðar eru loftslagsbreytingar af mannavöldum. Hlýnandi veðurfar veldur því að jöklar hopa hratt hér á landi og víðast hvar í heiminum. Árið 1964 hófust mæl-ingar á stöðu sporðs Kverkjökuls og í tilefni af því reist mælingavarða á vegum Jöklarannsóknafélags Íslands. Fylgst er með sporðabreytingum víðs vegar um landið (http://spordakost.jorfi.is). Frá því að mælingar hófust hefur Kverkjökull hopað u.þ.b. 250 m, en hann hörfar minna en aðrir skriðjöklar á Íslandi vegna þess hversu hátt hann liggur yfir sjávarmáli en sporðurinn er í um 900 m hæð. Ef fram fer sem horfir gera loftslagsspár ráð fyrir að það muni hlýna um 2°C á Íslandi fyrir lok þessarar aldar og jafnvel enn meira á þeirri næstu. Ætla má að á næstu 50 árum missi Vatnajökull um 25% af rúmmáli sínu og verði að mestu horfinn eftir 200 ár, með ófyrirséðum áhrifum á vatna- og vistkerfi landsins. Hvernig heldur þú að verði umhorfs hér eftir 200 ár? Hvað getum við gert til að sporna við þessari þróun?

13. Loftslagsbreytingar, hörfun jökla og framtíðarspár

Kraftar Kverkfjalla - Gestagata

Fræðsla

1. Landslagið

2. Urð og grjót

3. Rýnt í bergið

4. Dauðís

5. Jökuldrýli

6. Mosi

7. Háhitasvæði umlukið

8. Íshellir

9. Móberg

10. Jökulár

11. Dyngjujökull

12. Grettistök

13. Loftslagsbreytingar, hörfun jökla og framtíðarspár