Um Gömlutún  sem eru neðst í Skaftafellsheiði liggur gestagata. Þar hafa verið sett upp fimm fræðsluskilti þar sem fjallað er um sögu svæðisins, búsetu og mannlíf í Öræfum og áhrif jökulvatna og eldgosa á búsetusögu Öræfa. 

Í Skaftafelli hefur verið búið frá landnámsöld. Í upphafi voru tún og miklar engjar Skaftafells á láglendi en bærinn við brekkurætur, stór og reisulegur.  

Eldgos og jökulhlaup herjuðu á landið og seint á 18. öld var allt land neðan brekknanna komið á kaf í sand. Skeiðará beljaði í nágrenninu og flæmdist að brekkunum í hlaupum. Fólk hrökklaðist undan upp í hlíðarnar með búskap sinn og fé og flutti loks alla búsetu sína efst í brekkurnar.   

Djúpt undir sandinum er falin saga búskapar í Skaftafelli fyrstu aldirnar. En í Gömlutúnum má enn sjá rústir gamalla húsa. Þau geyma hluta af búskaparsögu Skaftafells síðustu aldir. 

Hér neðst í brekkunni er bæjarhóll gamla Skaftafellsbæjarins. Á 18. öld var hann sagður mun stærri en aðrir bæir á þeim tíma og ævaforn, jafnvel að hluta frá 11. öld. Bærinn hafði verið endurbyggður oft enda gnægð rekaviðar til húsbygginga. 

Í úttekt á bænum frá 1834 var lýst skála, búri, bæjardyrum, eldhúsi, fjósi og hlöðu. Húsin voru stór og reisuleg, íveruhús alþiljuð og með 3-4 metra lofthæð. Í skálanum voru fjögur rúm, líklega lokrekkjur. 

Þessi mikla húsaröð varð eyðingaröflum að bráð, rétt eins og engi og tún neðan brekkunnar. Síðast bjó hér Bjarni Jónsson (1769-1833) og kona hans Guðný Þorsteinsdóttir (1781-1851). Sonur þeirra, Þorsteinn, tók við búinu og flutti bæ sinn í Bölta árið 1850. Þá var gamli bærinn tekinn ofan og timbur og hellur notuð í nýjan bæ.  

Víða í Gömlutúnum má sjá gamla lækjarfarvegi og í bréfum frá 18. öld kvörtuðu ábúendur yfir að vatnagangur skemmdi tún og túngarða. Seint á síðustu öld var líka sagt að illgengt votlendi væri neðst í túninu. Nú eru þessir lækir horfnir. 

Hér var lindin eða lækurinn Fauski. Gömul munnmæli herma að maður að nafni Jón krukkur, sem líklega var Skaftfellingur og uppi á 16. eða 17. öld, hafi spáð því að Fauski ætti eftir að granda Skaftafellsbæ. Jón þessi krukkur á að hafa skrifað spáritið Krukksspá, eitt frægasta rit sinnar tegundar hérlendis. En svo virðist sem spákarlinn hafi ætlaði læknum Fauska stórvirki Skeiðarár. 

Nú er Fauski horfinn, rétt eins og aðrir lækir í túninu, og gulvíðirinn hefur lagt farveg hans undir sig. 

Hér eru rústir af stóru húsi sem skiptist í tvö hólf. Hvert hlutverk hússins var er ekki vitað. Kannski var búið hér um tíma. Til þess bendir stór, slétt flöt sunnan hússins með hlöðnum garði umhverfis og opin til suðurs. Hún er líklega leifar kálgarðs og hér vex enn bæði hvönn og kúmen. 

Kannski var húsið einhvern tíma notað fyrir fé en þó varla fyrr en eftir að fólk hafði flutt úr gamla Skaftafellsbænum neðst í brekkunum. Ekki tíðkaðist að hafa fjárhús rétt ofan bæjarhúsa þannig að skítur úr þeim rynni til bæjarins. 

Leyndardómar tóftanna eru okkur nútímafólki huldar. Sumt getum við ályktað en fátt vitað með fullri vissu. 

Stór, þrískipt fjárhús í Gömlutúnum voru í notkun fram um miðja 20. öld. Þau tóku um 200 fjár. Athygli vekur hve mikil húsin virðast hafa verið og að við þau er ekki hlaða. 

Skaftafell var orðlögð fjárjörð, ekki síst vegna góðrar vetrarbeitar. Lengst af tíðkaðist ekki að gefa sauðfé hey á húsum. 

Stærð húsa réðist líklega mest af því að í Skaftafelli var alltaf nægan stórvið að fá, bæði úr skógi og reka. Hér urðu hús ekki eins lítil og annars staðar á landinu en báru áfram, í gegnum aldirnar, svipmót skála landnámsmanna. Þegar fólk flutti sig úr Gömlutúnum upp í hæðirnar byggði það áfram hús sömu gerðar. Slíkum húsum er enn viðhaldið við Selið og þar má sjá byggingarlag þeirra.     

Á þessum stað byggðu sér bæ, árið 1833, þau Þuríður Bjarnadóttir (f. 1798) og Brynjólfur Þorsteinsson (1791-1836) úr Suðursveit. Þuríður var elst dætra Bjarna og Guðnýjar sem síðast bjuggu í gamla Skaftafellsbænum undir brekkurótunum. 

Eftir að Brynjólfur dó bjó Þuríður og fjölskylda hennar hér áfram í um þrjá áratugi. Þau voru síðust til að flytja úr Gömlutúnum og fluttu að Hæðum. Bræður Þuríðar höfðu þá þegar byggt bú sín uppi á brekkunum, Jón í Seli og Þorsteinn í Bölta. Síðar var hlaðin fjárrétt hér á bæjarstæðinu. Sunnan réttarinnar sýnist enn móta fyrir kálgarði Þuríðar og hennar fólks. 

Þegar tún og engi á láglendi urðu Skeiðará að bráð breyttu ábúendur í Skaftafelli skógivöxnum hlíðunum ofan bæjarins í tún. Trén voru höggvin og skítur borinn á landið til að styrkja grasvöxt. Í bröttum brekkunum stóð fólk við heyskap í þýfðu túni. Sló gras með orfi og ljá, snéri heyi, rakaði saman með hrífu og bar í hlöðu.  

Illmögulegt er að heyja í bröttum brekkum með nútíma landbúnaðartækjum. Það stuðlaði að því að hefðbundinn landbúnaður í Skaftafelli lagðist af á níunda áratug síðustu aldar. Hætt var að heyja á Gömlutúnum um 1955. Þar eru þó enn fornar minjar og tóttir sem minna á lífsbaráttu fyrri alda. Upplýsingaskilti við gestagötuna um Gömlutún veita innsýn í líf genginna kynslóða.  

Gömlutún - Gestagata

Fræðsla á gestagötu

Gestagatan um Gömlutún

Gamli Skaftafellsbærinn

Lindin Fauski og Krukkspá

Útihús og garðar

Fjárhús

Bær og síðan rétt

Gengið um Gömlutún

Kortabæklingur og kort

Hlaða niður bækling

Áfangastaðir

Sel

Lambhagi